Hasło olej palmowy mało kogo pozostawia bez emocji. Może to być poczucie winy, kiedy przywołujemy obraz orangutana siedzącego na ostatnim drzewie wyciętego lasu. Może być złość, że znajdziemy ten olej w tylu produktach i nie da się go uniknąć. A może złość, bo oczernianie oleju palmowego i namawianie do bojkotu jest głupie, bo obecne wytyczne są inne? Spróbuję spojrzeć na to chłodnym okiem, choć przyznaję, nie jest to łatwe.

1 lutego tradycyjnie obchodzimy Dzień bez Oleju Palmowego. To dobry moment, żeby zweryfikować naszą wiedzę na temat tego produktu. 24 stycznia 2023 roku miałam okazję wysłuchać specjalistek i specjalistów od oleju palmowego podczas debaty „Olej w kryzysie, czyli fakty i mity o oleju palmowym w obliczu wojny w Ukrainie” zorganizowanej przez Fundację WWF Polska wraz z Polską Koalicją ds. Zrównoważonego Oleju Palmowego (PKZOP)*.

Od razu podsumuję to spotkanie: według moich odczuć miało nas uspokoić (możemy używać oleju), zachęcić do wybierania produktów z certyfikowanym olejem palmowym oraz zniechęcić do jego bojkotu.

Jak ugryźć olej palmowy bez emocji

Najpierw kilka faktów.

Olej palmowy jest pozyskiwany z rośliny pochodzącej z Afryki, olejowca gwinejskiego, który będę nazywać po prostu palmą olejową. Uprawia się ją w klimacie tropikalnym, ale największa produkcja oleju palmowego (85% według źródeł z 2019 roku) odbywa się tylko w dwóch państwach azjatyckich – Malezji i Indonezji. Prawdziwy boom na olej palmowy zaczął się w drugiej połowie XX wieku. W latach 80. zaczęto uprawiać olejowca gwinejskiego na dużą skalę w Malezji, powstawały kolejne plantacje zastępujące naturalne lasy (wycinane, wypalane).

Dwa rodzaje oleju palmowego

Olej pozyskuje się z nasion i miąższu owoców palmy olejowej.

Olej palmowy z miąższu opisany będzie w składzie jako palm oil. Jego właściwości:

• najczęściej w postaci rafinowanej, półstała konsystencja bez zapachu, kolor jasnożółty,
• wykorzystywany w przemyśle spożywczym do nadawania struktury produktom (np. w lodach, czekoladzie, margarynie).

Olej palmowy z pestek opisuje się jako palm kernel oil. Jego właściwości:

• ma stałą konsystencję – zawiera więcej tłuszczów nasyconych niż olej z owoców,
• przypomina właściwościami olej kokosowy,
• wykorzystywany w kosmetykach (np. mydło) i detergentach.

Jak rozpoznać olej palmowy z pestek w kosmetykach i detergentach, jeśli nie jest opisany jako palm kernel oil? Z tego oleju pozyskuje się krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, alkohole, estry metylowe i aminy tłuszczowe. Możemy mieć trudność, żeby wyłapać to w INCI.

Dlaczego olej palmowy jest tak popularny

Sukces palmy olejowej polega na jej niezwykłej wydajności. W porównaniu do innej wysoko wydajnej rośliny oleistej – rzepaku – w przeliczeniu liczby ton oleju pozyskanych z hektara upraw wypada niemal trzy razy wydajniej! Olej palmowy jest więc łatwy do pozyskania, poza tym ma pożądane właściwości w postaci konsystencji oraz trwałości (m.in. dzięki zawartości tokoferoli czy skwalenu).

Według raportu WWF olej palmowy może być zastępowany w różnych gałęziach przemysłu przez cztery inne oleje: rzepakowy, słonecznikowy, kokosowy i sojowy. Symulacja zastąpienia upraw palm olejowych przez uprawy innych roślin wykazała, że potrzebny do tego byłby cztery razy większy areał rolniczy. Według autorów raportu wiązałoby się to z większą degradacją środowiska i większą emisją CO2.

Z czym obecnie wiąże się uprawa palm olejowych

85% światowej produkcji oleju palmowego pochodzi z dwóch państw, Malezji i Indonezji, co niesie ze sobą ryzyko różnego rodzaju manipulacji rynkiem. Choć olej palmowy jest bardzo tani, to skala jego użycia sprawia, że nawet niewielkie podniesienie cen będzie się odbijało na cenach gotowego produktu.

Bardzo dużym problemem są plantacje powstałe w sposób nielegalny, na miejscu tropikalnych lasów deszczowych, nieodłącznie powiązanych z klimatem Ziemi. Wycinanie lasów deszczowych i zastępowanie ich palmami jest zbrodnią na naturze: wypalanie lasów to nie tylko śmierć zwierząt, ale także emisja dwutlenku węgla do atmosfery. W lasach deszczowych Sumatry i Borneo mieszkają ostatnie orangutany na świecie, a ich populacja jest zagrożona nie tylko przez znikanie ich naturalnego domu, ale także bezpośrednio przez człowieka. Zwierzęta są zabijane, kiedy pojawiają się na planacjach – jako zagrożenie. Przez wycinkę lasów deszczowych zagrożone są także inne gatunki zwierząt, takie jak nosorożec sumatrzański, a także całe ekosystemy. Dodatkowo, co może nie jest równie znanym faktem, pod plantacje palm osusza się cenne torfowiska, które również są magazynami dwutlenku węgla.

Jeszcze jednym zjawiskiem, wcale nie nowym i obecnym także przy innych uprawach (np. kakao), jest przekształcanie się nawet małych, prywatnych farm pod kątem produkcji tylko oleju palmowego. Mali producenci też patrzą na zysk i widzą, że nie opłaca im się mieć kilku różnych upraw, choć dla środowiska jest to znacznie lepsze. W ten sposób powstają monokultury, hektary powierzchni opuszczonej przez zwierzęta.

Certyfikacja RSPO

Rozwiązaniem problemów z degradacją środowiska ma być certyfikacja oleju palmowego. Zajmuje się tym RSPO (Roundtable on Sustainable Palm Oil), organizacja, która działa na rzecz przestrzegania zasad zrównoważonych upraw palm olejowych. RSPO wydaje certyfikaty tym produktom, które zostały uznane za zrównoważone (liczy się uprawa, ale także cały łańcuch dostaw). W skrócie u podstaw certyfikacji leżą zasady, aby:

• plantacja nie powstała na miejscu lasu pierwotnego ani torfowiska,
• nie stosowano metody wypalania lasów,
• nie stosowano szkodliwych oprysków,
• monitorowano dobrostan zagrożonych dzikich zwierząt i roślin.

Pojawiały się różne raporty, które podważały jakość certyfikatu, m.in. Amnesty International udowodniło łamanie praw człowieka na plantacjach objętych RPSO, jednak obecnie jest to jedyna tak duża organizacja, która ma wpływ na uprawę palm olejowych.

Czy olej palmowy jest zdrowy

Profesor Krzysztof Krygier kategorycznie orzekł, że olej palmowy jest najzdrowszy wśród tzw. olejów stałych (czyli w porównaniu do oleju kokosowego czy masła), ponieważ zawiera około 50% kwasów tłuszczowych nasyconych (w porównaniu odpowiednio 90% i 60%). Jest to głównie kwas palmitynowy, a nienasycone kwasy tłuszczowe to kwas oleinowy i linolenowy. Poza tym w oleju palmowym mamy m.in. karetonoidy (stąd naturalny pomarańczowy kolor w surowym oleju) czy tokoferole, a nawet koenzym Q10.

Olej palmowy ma wysoką temperaturę dymienia – 220°C – więc jest polecany do smażenia. Naturalna zawartość tłuszczy trans (których należy się wystrzegać) w tym oleju to 1%, więc jest to ilość znikoma.

Zła sława oleju palmowego wiąże się zawartością szkodliwych izomerów trans powstałych w procesie uwodornienia, który to proces obecnie jest zakazany. Tak więc można powiedzieć, że naturalny olej palmowy jest wskazany w umiarkowanych ilościach lub niewielkich, jeśli w naszej diecie nie powinno być tłuszczów nasyconych, bo np. mamy wysoki cholesterol.

Olej dla zwierząt

Duża część oleju palmowego oraz mączki palmowej trafia do pasz dla zwierząt, i to nie tylko tych hodowlanych, ale też domowych (psów, kotów, rybek akwariowych). Jak dużo oleju palmowego przetwarzanego w Polsce lub importowanego do Polski trafia do pasz? Szkoda, że dysponujemy danymi sprzed kilku lat, w 2017 roku było to 30%. Można to porównać do produktów spożywczych dla ludzi (ciastka, pieczywo, lody, czekolada, czipsy, frytki) – sumarycznie 34%.

Olej palmowy w kosmetykach i detergentach

Przyznaję, że byłam zaskoczona, jak dużo wg raportu WWF  oleju palmowego przetwarzanego w Polsce trafia do detergentów i kosmetyków. Choć są to dane z 2017 roku, myślę, że dają jakiś obraz sytuacji. Jest to 22% w środkach powierzchniowo czynnych i 10% w mydłach.

Czy olej palmowy należy bojkotować

I teraz dochodzimy do odpowiedzi „to zależy”. Warto zadać sobie pytanie, czy jesteśmy w stanie uciec od globalnego przepływu surowców i uzależnienia produkcji żywności, kosmetyków, a nawet świeczek czy zniczy, od już wypracowanych strategii. Wojna w Ukrainie spowodowała, że został częściowo zablokowany dostęp do oleju słonecznikowego, z którego korzystali producenci na całym świecie. Ten brak trzeba było czymś wypełnić – część producentów sięgnęła więc po tańszy olej palmowy. To pokazuje, że możliwe jest zastępowanie surowców, pytanie jednak o skutki tej zamiany.

WWF staje na stanowisku, że bojkot oleju palmowego nie ma sensu. To, co mogą zrobić konsumentki i konsumenci, to szukać produktów z certyfikatem RSPO (aczkolwiek nie wszyscy producenci się nim chwalą, ponieważ nie chcą podkreślać obecności oleju palmowego w produkcie).

Osobiście zaskoczyła mnie ilość tego oleju znajdująca się w produktach innych niż spożywcze. Zdecydowanie za mało mówi się o tym, że olej palmowy jest używany w kosmetologii i tzw. chemii domowej. Lawina pytań, która przetoczyła się przez moją głowę, nieco mnie przytłoczyła i w pierwszym momencie poczułam się po prostu bezradna. Tylu rzeczy jeszcze nie wiem o produktach, które być może mam w domu. Ale daje mi to impuls do dalszych poszukiwań.

Czy olej palmowy należy bojkotować? Mogę dziś odpowiedzieć: to nie ma sensu, bo i tak Wam się nie uda.

To, co według mnie trzeba robić, to pytać producentów:

• czy w ich produktach znajduje się olej palmowy,
• jakie jest jego pochodzenie i czy jest certyfikowany.

Możemy naciskać na firmy, żeby korzystały tylko z legalnych źródeł oleju, które nie przyczyniają się do wyniszczania lasów deszczowych czy torfowisk. Możemy też po prostu ograniczać konsumpcję i bazować na produktach lokalnych i jak najmniej przetworzonych. Jeśli jednak nie robicie samodzielnie swoich kosmetyków i detergentów, to być może myjecie się pieniącym się mydłem kosztem życia orangutana. Albo szorujecie wannę kosztem nieodwracalnie zniszczonych torfowisk.

Czy w takim razie Dzień bez Oleju Palmowego ma jeszcze sens? Z przykrością stwierdzam, że prawdopodobnie jest dziś tylko ładnym hasłem z obrazkiem orangutana w tle.

Jeśli macie w domu kosmetyk z wyraźną informacją, że zawiera olej palmowy, koniecznie dajcie mi znać.

Do przeczytania:

• Olej palmowy raport WWF
• https://olejpalmowy.com/
• https://rspo.org/

* W wydarzeniu udział wzięli: prof. dr hab. Krzysztof Krygier – profesor zwyczajny w zakresie technologii żywności i żywienia, specjalista z zakresu nauki o tłuszczach oraz dodatków do żywności i żywności specjalnej, dr Monika Mętrak – biogeochemiczka i toksykolożka środowiska, wykładowczyni akademicka w Instytucie Biologii Środowiskowej na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, w swojej pracy dydaktycznej zajmująca się m.in. wpływem człowieka na środowisko, Katarzyna Sowińska-Bolechowska – dyrektor handlowa z jednostki certyfikującej Control Union Poland oraz Marta Grzybowska, specjalistka ds. zrównoważonej gospodarki z Fundacji WWF Polska.