„Czas Czerwonych Gór” to książka, która nieoczekiwanie przeniosła mnie do samego środka Azji, do kraju, o którym do tej pory wiedziałam bardzo niewiele: Mongolii. Sięgnęłam po tę lekturę bez żadnych oczekiwań, zwłaszcza że napisała ją Czeszka Petra Hůlová – nie znam jej twórczości, wszystko było dla mnie niespodzianką. Zaledwie kilka skąpych zdań naprowadziło mnie na trop ogromnego problemu Mongolii, jakim jest smog, śmieci i zmiana klimatu.

O książce piszę w ramach wyzwania Czytam stare książki.

Podejmij wezwanie: czytam stare książki. Małgorzata Rogala, „Punkt widzenia”

Mongołowie są ludem koczowniczym, który we krwi ma przemieszczanie się razem z wypasanymi stadami zwierząt. Wypracowane przez wieki tradycje pozwalały przetrwać ludziom zarówno podczas gorących lat, jak i mroźnych zim. To nie jest lud, który żył w miastach – a teraz szacuje się, że Ułan Bator (stolicy Mongolii) mieszka ponad 1/3 ludności! Z czego spora część w ogromnym ubóstwie.

Ułan Bator to najzimniejsza stolica na świecie, zimą temperatura spada do –30°C, choć z powodu zmian klimatu temperatury się podnoszą. Pamiętajmy, że miasto to nie tylko bloki mieszkalne, ale też jurty poustawiane na przedmieściach jako stałe domy. W tych jutrach mieszkają najbiedniejsi, którzy muszą czymś rozgrzewać swoje siedliska. Używają do tego wszystkiego, co się da. O tym, jak wielkim problemem jest smog w stolicy Mongolii, >> przeczytacie tutaj.

#13 Petra Hůlová, „Czas Czerwonych Gór”

Historia opowiadana z perspektywy pięciu kobiet – matki, trzech córek i wnuczki – mogłaby się wydarzyć wszędzie, gdzie marzenia o lepszym życiu, wyrwaniu się „ze wsi” do miasta, zderzają się z brutalną rzeczywistością. Mongolska wieś nie przypomina w niczym naszej, polskiej. To bowiem na surowych stepach, w tradycyjnych jutrach żyją bogaci posiadacze wielkich stad zwierząt. W mieście zaś skupiają się największe problemy państwa, które leżąc między dwiema potęgami (Chinami i ZSRR, teraz Rosją) próbowało w XX wieku walczyć o suwerenność. Ulegało jednak nieustannym wpływom, czego przykładem jest Ułan Bator, nazywane najbrzydszą stolicą świata, zbudowaną według radzieckich wzorców.

Śmieci, które przyszły z „cywilizacją”

Kiedy bohaterki „Czasu Czerwonych Gór” przenoszą się z rodzinnej jurty do miasta, ich życie ulega całkowitej zmianie. Podczas gdy mieszkanie na stepie polega na byciu we wspólnocie, dbaniu o rodzinę i pielęgnowaniu tradycji, w mieście każdy zdany jest głównie na siebie. Dwie siostry – Dzaja i Nara – wspierają się, jak mogą, obie jednak żyją z pracy seksualnej, jedynej, jaką udało im się utrzymać. Powoli otwierają im się oczy i widzą, że nikt z krewnych nie prowadzi w mieście szczęśliwego życia. Bieda, patriarchalizm i alkoholizm są tu potęgowane przez brak perspektyw na poprawę sytuacji.

Przenoszone są zwyczaje z jurty do miasta, które przecież zostało zbudowane jako ciąg blokowisk na modłę radziecką. Mongołowie jako lud koczowniczy nie widzieli potrzeby w budowaniu choćby śmietników, bo nie znali śmieci. Do czasu.

Szarceceg wyrzuciła resztki jedzenia przez okno i powiedziała, że mam się zbierać, pójdziemy razem czegoś poszukać. (s. 53)

Cywilizacja zachodnia przyniosła koczowniczemu ludowi nieoczekiwany nadmiar. Najmłodsza bohaterka książki (urodzona w mieście) skarży się w pewnej chwili na jedzenie w jurcie, bo przywykła do miastowych parówek z puszki. Tradycyjne jedzenie nie wymaga opakowania, przyrządza się je z mleka, mięsa, łoju. Puszki po herbacie służą do przechowywania rzeczy.

Na przykład my w Mieście plastikowe torby z puszkami po sprajcie, butelkami po wódce i resztkami jedzenia wyrzucamy przez okno, ale u babki wszystko piętrzyło się koło geru jak mury obronne, które musiałam za każdym razem pokonywać z zaciśniętymi zębami, taki był smród. (s. 187)

(Inną rzeczą jest mongolska tradycyjna dieta, bardzo tłusta i obciążająca wątrobę. Jedna z bohaterek przez wiele lat cierpi na woreczek żółciowy, ale nie chce zrezygnować z jedzenia, jakie zna).

W artykule „Kojarzona z biedą Mongolia jest bajecznie bogata” Rafał Ostrowski w 2008 roku pisze:

Obcokrajowcy narzekają na zaśmiecone ulice Ułan Bator, na sterty plastiku i szkła walającego się po stepie, na niedbałość Mongołów i brak nawyku wyrzucania odpadów do pojemników. Trzeba jednak zrozumieć, że w jurcie nigdy nie było śmieci, nie było nawet śmietnika. Wszystko, co nie było dłużej przydatne, służyło jako opał i było kładzione razem z drwami przy piecu. Nie było aluminiowych puszek, butelek, plastikowych opakowań i toreb. Śmieci i śmietniki to nowość sprowadzona z zewnątrz.

>> Artykuł przeczytacie tutaj.

Smutek na stepie

Całą książkę czytałam z bardzo smutną refleksją. Względne szczęście znalazła tylko jedna z bohaterek, która została z rodziną i pielęgnowała tradycyjne obyczaje. Jednak już jej dzieci nie wydają się tak chętne do kontynowania tego wyboru.

W dodatku wszystkie elementy opowieści są przeniknięte nieuchronnym złem – tak, jak rozumiemy je w naszej części świata. Jestem pewna, że skoro autorką książki jest Czeszka, ułożyła swoją opowieść z myślą o podkreśleniu wad każdego wyboru. W mieście przemoc, patriarchalizm, alkoholizm, a nawet kazirodztwo nie są w żaden sposób ukarane ani piętnowane. Czy jednak inaczej jest pod dachem jurty? Może dzieje się to w mniejszym stopniu, bo więzi między ludźmi są mocniejsze. A jednak i na stepie alkohol, bicie kobiet, zdrada małżeńska, a nawet kazirodztwo są i pewnie będą wplecione w życie.

To ogromnie smutna książka, która nie daje nadziei. Kto zostanie w stepie, musi słuchać tradycji, które niosą ze sobą sporo przemocy. Kto idzie do miasta, musi mierzyć się z pokusami, niebezpieczeństwami, a przede wszystkim sam o siebie zadbać. Tu rozpadają się rodziny i nie ma nic pewnego. Powrót do jurty to z kolei powrót do hierarchii i ciężkich wspomnień. Co może się stać, żeby wyjść z tego zaklętego kręgu?

Petra Hůlová, „Czas Czerwonych Gór”

WAB, Warszawa 2007

Zdjęcie główne: jacqueline macou z Pixabay z moim zdjęciem okładki książki.