Nie bój się kaucji. Jak system kaucyjny działa w Litwie, Łotwie i Estonii

Litwa wprowadziła system kaucyjny w 2016 roku. Łotwa – w 2022 roku, Estonia – w 2005 roku. Uwaga, Islandia swój system kaucyjny wprowadziła w 1989 roku! Polska zdecydowała się na system kaucyjny od 2025 roku, ale przesunęła datę z 1 stycznia na 1 października. Czy jesteśmy na to mentalnie gotowi?

W mojej pracy, gdzie mam za zadanie m.in. informować mieszkanki i mieszkańców podwarszawskiej gminy, co dzieje się w ich miejscowościach i jakie zmiany ich czekają, zajmuję się także zapowiadaniem wprowadzenia systemu kaucyjnego.

Sama bardzo się cieszę, że wreszcie Polska dołącza do grona państw, które mają system kaucyjny. Jednocześnie spotykam się z całą litanią zarzutów i obaw, wyrażanych przez osoby, które nie popierają tego rozwiązania. Postanowiłam odnieść się do pięciu najpopularniejszych i pokazać na przykładzie odwiedzanych przeze mnie krajów, że to naprawdę nie będzie nic strasznego.

Wielu operatorów, jeden system

W Polsce w tym momencie zarejestrowano siedmiu operatorów, którzy będą odbierać opakowania. Są to (alfabetycznie): Eko_Operator SA, Kaucja.pl – Krajowy System kaucyjny SA, OK Operator Kaucyjny SA, PolKa SA, Polski System Kaucyjny S.A., Reselekt SA, Zwrotka SA.

To ciekawe rozwiązanie – w innych krajach zazwyczaj wybiera się jednego operatora i co jest zrozumiałe w małej Litwie, Łotwie czy Estonii, to jest tak również np. w dużych Niemczech.

• W Litwie zajmuje się tym organizacja non-profit USAD (VšĮ Užstato Sistemos Administratorius). Powstała z inicjatywy producentów i sprzedawców napojów.
• W Łotwie jest to także organizacja non-profit: Depozīta Iepakojuma Operators (DIO) założona przez producentów napojów w opakowaniach, punkty handlowe oraz recyklerów.
• W Estonii jest to organizacja Eesti Pandipakend.
• W Niemczech operatorem systemu kaucyjnego jest spółka non-profit Deutsche Pfandsystem GmbH (DPG).

Sprawdzono, że dzięki systemowi kaucyjnemu udaje się odzyskać 82–95% opakowań. Jakie są tego profity? Po pierwsze zauważalnie zmalała ilość śmieci w postaci pustych opakowań, które nagle stały się cenne. Po drugie wzrósł współczynnik odzysku materiałów wtórnych. Oczywiście to, co sprawdza się w niewielkich krajach, nie musi przełożyć się od razu na 37-milionową Polskę, ale wierzę, że z upływem czasu i rozwojem systemu wszyscy docenimy kaucję.

Poniżej porównanie, jakie są podobieństwa i różnice między krajami.

Mam wrażenie, że duzi producenci wielu napojów wprowadzają dokładnie te same puszki czy etykiety w Litwie, Łotwie czy Estonii. W ramach eksperymentu puszkę kupioną w łotewskiej Lipawie oddałam w taromacie w litewskiej Kłajpedzie, nie było żadnego problemu. (W Polsce system będzie miał zupełnie inne oznaczenie, nie zawieziemy puszek po coli sąsiadom, kiedy kurs euro podskoczy).

Kraj	Litwa	Łotwa	Estonia	Polska
Ilu operatorów	Jeden	Jeden	Jeden	Kilku
Kaucja	0,10 €	0,10 €	0,10 €	0,50/1 zł
Co obejmuje system	plastikowe butelki PET, puszki aluminiowe i szklane opakowania wielokrotnego użytku	opakowania wielo- i jednorazowe, puszki, szklane i plastikowe butelki po napojach bezalkoholowych (z wyłączeniem produktów mlecznych), piwie oraz innych napojach alkoholowych (bez tych o stężeniu ponad 15%)	opakowania na napoje z tworzyw sztucznych (butelki PET), szkła (butelki wielokrotnego użytku) oraz metalowe (puszki)	butelki plastikowe PET do 3 l, puszki metalowe do 1 l oraz butelki szklane wielokrotnego użytku do 1,5 l
Skala zwrotów	Ponad 90%	80%	82–88%
Rok wprowadzenia	2016	2022	2005	2025

Na razie słyszę dużo obaw, stykam się z niewiedzą i wrogością do tego rozwiązania. Może nie powinnam się dziwić – Polak nigdy nie będzie do końca zadowolony. Mam nadzieję, że jednak dojrzejemy do zmiany i będziemy ją wspierać (jak przykładowo 97% Litwinów).

System kaucyjny. Czego boją się Polki i Polacy?

Oto pięć obaw i zarzutów (plus jeden ekstra). Przy okazji przytaczam fakty z sąsiednich państw.

Zarzut 1. Kaucja to ukryta opłata

Stać mnie, żeby wyrzucać opakowania do śmieci – przeczytałam ostatnio w komentarzu na Fb pod postem dotyczącym systemu kaucyjnego. Osoba komentująca przekonywała, że nikomu nie będzie się chciało przechowywać ani oddawać butelek. Taka postawa świadczy wg mnie o kompletnym niezrozumieniu istoty kaucji, która wymaga od konsumentów pewnej odpowiedzialności za wybór. A producentów zmusza do wzięcia odpowiedzialności za opakowania, wreszcie!

Kaucja nie jest ukrytą opłatą. Nie ma żadnych przeszkód, żeby odzyskać swoje 50 groszy czy złotówkę. Wierzenie w spisek, którego celem jest wyciągnięcie od nas kolejnych pieniędzy, zaliczam do tych, z którymi szkoda czasu dłużej dyskutować.

Kiedy byliśmy w Litwie, nie potrzebowaliśmy napojów w butelkach (poza dużymi baniakami z wodą, bo na wsi ta z kranu nie nadawała się do picia, ale baniaki nie należą do systemu). Specjalnie na potrzeby tego tekstu kupiłam kilka razy coś w puszce, coś w butelce. W domu nie kupuję żadnych napojów, które zostaną objęte systemem kaucyjnym (serio, ostatnio to sprawdzałam), więc de facto nie odczuję dużej różnicy. Miliony konsumentów jednak te napoje kupują i będą musiały się przyzwyczaić do nowej czynności – dacie radę, obiecuję Wam.

Zarzut 2. Będzie za mało miejsc, żeby oddać opakowania

Na początku może być to pewnym wyzwaniem, żeby znaleźć automat albo sklep, który odbierze od nas opakowanie. Do przyjmowania opakowań (albo stawiania automatów) są zobligowane sklepy wielkopowierzchniowe powyżej 200 m².

Postawienie taromatu jest drogie – to koszt od 70 tysięcy zł. Z kolei przyjmowanie opakowań przez sklep jest czasochłonne i wymaga miejsca. Dopóki opakowanie nie zostanie zdane operatorowi, albo nie trafi do automatu, musi mieć zachowany kształt. Dlaczego? Żeby można było bez problemu odczytać informacje z etykiet. Zaraz po jego zdaniu automat zgniata butelki czy puszki. Przekonaliśmy się, że trochę pognieciona butelka zostaje odrzucona w czytniku – po nadmuchaniu automat ją przyjmował.

Myślę, że minie trochę czasu, zanim kaucjomaty będą wszędzie tam, gdzie są potrzebne. Gmina, w której pracuję, z własnej woli chce postawić taromat na PSZOK-u, to jednak wymaga dogadania się z którymś z operatorów. Automat za 70 tysięcy złotych powinien w jakiś sposób się opłacać, więc na początku spodziewajmy się ich tylko tam, gdzie wymaga tego prawo.

Przykładowo w Łotwie system jest obowiązkowy:

• na terenach wiejskich dla punktów handlowych o powierzchni równej lub większej niż 60 m²,
• na terenach miejskich dla tych od 300 m² powierzchni.

W Litwie, jeśli nie ma się ochoty czy czasu na szukanie taromatu, można oddać opakowania do małych sklepów bez odebrania kaucji – sklepy przekazują je operatorowi. Nie odzyskujemy kaucji – jednak widziałam, że w mniejszych miejscowościach jest to popularne rozwiązanie, Litwini, którym nie zależy na 0,10 euro, odstawiają butelki w wyznaczone miejsce.

Zarzut 3. Będę trzymać w domu sterty pustych opakowań, a potem wozić je autem po mieście/wsi

Ile butelek jesteś w stanie wyprodukować tygodniowo? 10?

Widziałam, jak działa to u naszych litewskich sąsiadów. Ludzie przyjeżdżali do taromatów z siatami butelek, zarówno plastikowych, jak i szklanych. Myślę, że zbierali je np. przez dwa tygodnie albo miesiąc. Tylko ja przyjeżdżałam rowerem z jedną puszką (żeby nagrać film).

Teraz w domu trzymamy szklane butelki zwrotne czasem nawet kilka miesięcy (bo kupiliśmy napoje np. w górach i tylko tam możemy je oddać). Uważam, że to super, że butelki wielorazowe będę mogła zwrócić wszędzie, niezależnie od miejsca zakupu. Bardzo na to czekam.

Raz zdarzyło mi się, że litewski taromat był opróżniany, przez co nie przyjmował nowych opakowań. Ustawiła się do niego kolejka ludzi z torbami pełnymi butelek, więc ja ze swoją jedną puszką nie czekałam.

Tak, to może być jakieś wyzwanie, że automat nie zawsze nas obsłuży, może być przepełniony albo właśnie opróżniany. Mam nadzieję, że powstanie aktywna mapa punktów odbioru opakowań (jest taka np. w Estonii), która pomoże w uniknięciu wycieczki na darmo.

Zarzut 4. Nie dostanę pieniędzy, tylko bon na zakupy

Odpowiedź jest dwojaka: to zależy, gdzie zwrócisz opakowanie, ale zawsze bon możesz zamienić na gotówkę.

Automaty nie wydają pieniędzy, tylko drukują bony do zrealizowania w danym sklepie. Albo w kasie zamieniasz bon na gotówkę, albo kwota z niego odejmowana jest od wartości aktualnych zakupów.

Przykład z Litwy:

Przy dużych sklepach często postawione są budki – taromaty – w których opakowania oddajemy do automatu. W zamian za prawidłowo oddaną puszkę czy butelkę dostajemy bon z ekwiwalentem wartości kaucji. Bon działa tylko w danym sklepie – możemy wymienić go w kasie na pieniądze albo odjąć kwotę od zakupów.

Uwaga, w Litwie jest jeszcze trzecia i czwarta opcja: podczas oddawania opakowania w automacie możesz zaznaczyć, że zrzekasz się pieniędzy, które są przekazywane na jakiś szczytny cel (nie zrozumiałam wszystkiego, bo informacja była po litewsku). Możesz też zostawić puste opakowanie w sklepie, który nie jest w systemie, a on przekaże je dalej. W tym wypadku kaucja nie jest zwracana.

Zarzut 5. Przecież 90% plastiku nie nadaje się do recyklingu

Napisać i powiedzieć można wszystko, w internecie łatwiej, bo konsekwencje wydają się jakby mniejsze… A potem mnóstwo ludzi wkłada wysiłek w to, żeby dezinformację zdemaskować i dotrzeć do innych z prawdziwymi danymi. Robię to teraz, ale nie łudzę się – kto już uwierzył, temu żadne liczby nie przeszkodzą wierzyć dalej.

Wszystkie opakowania objęte systemem kaucyjnym nadają się do recyklingu. O puszkach i szkle nie będę się rozpisywać, ale plastikowe opakowania, które będzie można zwrócić, to butelki PET.

Dla jasności: butelki PET objęte kaucją nie będą używane ponownie – będą poddawane recyklingowi. To może oznaczać przerobienie na nową butelkę albo np. fragment buta, ale też przekazanie do odzysku energii, czyli spalenia. To samo staje się z plastikowymi opakowaniami, które sortujecie w domu i wrzucacie do żółtego pojemnika. Cała sprawa z kaucją opiera się na tym, żeby te butelki nie ginęły gdzieś w odpadach zmieszanych, były porzucane w rowach albo spalane w domowych piecach.

Nie jestem zwolenniczką plastikowych opakowań przede wszystkim z uwagi na mikroplastik. Dlatego staram się ich nie kupować. Niemniej jednak, skoro już są w obiegu, to lepiej, żeby trafiały do recyklingu.

Wracając do cytowanego komentarza: możesz nie wierzyć w recykling plastiku, ale aluminium i szkło chyba nie dają powodu do wątpliwości?

W tabelce wyżej macie podane, ile opakowań po napojach wraca w systemie kaucyjnym w innych krajach. Wysokie wskaźniki – których życzę także Polsce – pokazują, że to ma sens. Po pierwsze, mniej śmieci w lasach, jeziorach, rzekach, po drugie – większy współczynnik odzysku surowców.

I na koniec dodatkowy zarzut…

Żule będą zaczepiać dzieci, żeby oddały im kaucję

To jest cytat, więc proszę nie rzucać we mnie pomidorami.

Zastanawiam się, czy w jakikolwiek sposób system kaucyjny zmieni nagle osoby w różnych kryzysach w łowców kaucji – szczerze wątpię, żeby zjawisko eskalowało do rozmiarów większych niż mamy do czynienia teraz. Kierowniku, poratuj złotówką – czy dziś to zagrożenie jest jakieś inne? A może po prostu pozostawię to bez komentarza.

Przykład z Litwy

Przez dłuższy czas obserwowałam taromaty w Kłajpedzie, Wilnie, Kownie oraz na zadupiu pod Olitą. Były one monitorowane albo stały w miejscach na widoku (wewnątrz sklepu). Myślę, że w Polsce automaty także będą kontrolowane, choćby dlatego, że są bardzo drogie. Monitoring zawsze zwiększa bezpieczeństwo także klientów.

Mam wielkie nadzieje związane z wprowadzeniem systemu kaucyjnego w Polsce. W innych krajach on się sprawdza i ankiety wskazują na duże zadowolenie mieszkańców. Chciałabym jeszcze, żeby nasz system objął wszystkie szklane butelki, także te jednorazowe, a zwłaszcza tzw. małpki. Ministerstwo Klimatu i Środowiska nie wyklucza tego za jakiś czas.

A Ty masz obawy związane z systemem kaucyjnym? A może znasz go z innych krajów? 

Wybrane źródła informacji

Polska

• https://www.gov.pl/web/klimat/system-kaucyjny
• https://www.gov.pl/web/klimat/system-kaucyjny-operatorzy

Litwa

Jak działa system kaucyjny w Niemczech, Norwegii i na Litwie? Porównanie z polskim modelem

• https://grazintiverta.lt/en/about/69
• https://www.lrt.lt/pl/wiadomosci/1261/2057329/nowy-taromat-w-wilnie-jednorazowo-skanuje-100-butelek

Łotwa

• https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/system-kaucyjny-lotwa-opakowania-po-napojach-12347.html
• https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/system-kaucyjny-na-Lotwie-jak-to-sie-robi-na-polnocy-13993.html

System kaucyjny w Łotwie

Estonia

https://eestipandipakend.ee/en